het kleurrijke verhaal van canisius
Bij veel monumentale gebouwen zijn de karakteristieke kleuren in de gevels zoals kozijnen, traceringen en siermetselwerk in de loop van de tijd verloren gegaan. Vaak zijn ze in een monochroom palet overgeschilderd of simpelweg verwijderd. En dat terwijl het oorspronkelijke ontwerp veelal een levendig gekleurd geheel was. Hoe ga je om met deze kleurveranderingen bij een herbestemming voor een nieuwe functie? Hoe doe je recht aan het monument en past het in de stad die zich continu door ontwikkelt? Sjoerd Marijnissen werkt als projectarchitect aan het van oorsprong kleurrijke Canisius College en vertelt hoe belangrijk een goed begrip van kleur is, en hoe dit het transformatieproces vormgeeft.
Het Canisius in Nijmegen is een omvangrijk en gelaagd monument. Door de tijd heen is er veel aan het gebouw veranderd. Wat zijn volgens jou belangrijke ingrediënten voor een solide herbestemmingsontwerp?
“De start van het ontwerp begint bij Braaksma & Roos altijd met zorgen dat we een stevig begrip hebben van de plek. Dat betekent de geschiedenis van het gebouw, het begrijpen van de verschillende tijdlagen en welke culturele waarde het gebouw nog altijd heeft. Ik denk dat deze basis essentieel is om een nieuwe tijdlaag toe te kunnen voegen. Een historisch onderzoek is natuurlijk essentieel, maar het gaat ook over hoe je daar vervolgens mee om gaat. Dat gaat verder dan ‘dit mag weg en dit moet blijven’. Het gaat over het snappen van de essentie, het DNA zoals we het zelf vaak noemen. En kleur is daar een belangrijk onderdeel van. Soms is een monument qua architectuur heel goed bewaard gebleven, maar is het oorspronkelijke kleurpalet volledig verdwenen. En dat terwijl kleur ontzettend veel invloed heeft op de beleving van deze architectuur. Het Canisius is bij uitstek een voorbeeld van een heel kleurrijk gebouw, maar daar zie je op dit moment weinig meer van.“
Het begrijpen van het oorspronkelijke ontwerpgedachtegoed is dus belangrijk voor een waardevolle herbestemming. Kun je uitleggen hoe het onderzoeken van kleuren hierbij helpt?
De opdrachtgever gaf aan dat hij graag het gebouw opnieuw wilde schilderen. Van de gemeente Nijmegen weten we dat ze veel waarde hechten aan kleuronderzoek om oorspronkelijke kleuren te herstellen, en daar wordt vanuit de RCE ook subsidie voor beschikbaar gesteld. Wij hebben geadviseerd een kleurhistorische verkenning uit te laten voeren als basis voor het ontwerp. Voor Canisius heeft Rosan Scheres de verkenning uitgevoerd. Heel voorzichtig wordt er op specifieke plekken laagjes verf gekrabd. Het gebouw wordt dan letterlijk binnenste buiten gekeerd, en dat levert hele leuke vondsten op. De verf is op sommige plekken wel tot 10 lagen dik. We kwamen ook tot de ontdekking dat verschillende bouwdelen in een ander palet zijn geschilderd. Het onderwijsgebouw is heel hiërarchisch opgezet, met aparte ruimtes voor de internen, externen en de paters. Dat is duidelijk te zien in de taal van de architectuur, maar dus ook in de afwerking met kleur. Dat biedt weer inspiratie voor de herbestemming van deze ruimten.
Kun je uitleggen waarom deze integrale benadering zo belangrijk is voor het proces? En hoe zorg je dat de ontwerpvisie voor kleuren gedeeld wordt door het hele projectteam?
Ik zie het als munitie om de juiste keuzes te maken. Daarna is het aan ons om te beslissen hoe we daar mee om gaan. Waar voegen we in en wanneer wijken we af van de vondsten uit ons onderzoek? Met de kennis van de oorspronkelijke kleuren zijn we in staat om de oorspronkelijke logica van het gebouw te laten zien. In het geval van Canisius is dit extra goed leesbaar door de duidelijke hiërarchie in het gebouw. We kijken als het ware naar het systeem achter de kleuren, wat is de logica?
Met diezelfde logica kiezen en herstellen we de kleuren van het gebouw. Hoewel er dus op sommige plekken andere kleuren zijn toegepast, zijn ze gefundeerd op dezelfde logica. Onze voorstellen voor nieuwe kleuren zijn daarmee gemakkelijk te begrijpen voor de opdrachtgever en de rest van het projectteam. Daarnaast helpt het ook het gebruik van kleur te visualiseren in ontwerpschetsen. Dat is niet alleen overzichtelijk voor de opdrachtgever, maar ook voor mijzelf als ontwerper. Met een digitale schets kan ik snel zien hoe iets er in de context van de gehele ruimte uit komt te zien. Natuurlijk is dat niet zo accuraat als een echt proefstuk waarbij ook de textuur, lichtinval en reflectie op de verf veel beter zichtbaar zijn. Maar het maken van fysieke proefstukken is kostbaar en ze zijn niet altijd gelijk de juiste kleur. Soms testen we zelfs meerdere tinten van dezelfde kleur en denken we tja, dit is het ook nét niet. Een digitale kleurtest kan dan erg handig zijn.
Hoe ontmoeten de historische context en jouw ontwerpkeuzes als architect elkaar in het uiteindelijke ontwerp?
De nieuwe kleuren zijn duidelijk herleid uit het oorspronkelijke kleurrijke ontwerp van N. Molenaar. Toch hebben we er gericht voor gekozen om deze niet één op één over te nemen. Dat kan ook niet want lang niet alle oorspronkelijke detaillering is nog aanwezig en sommige plekken zijn eerdere verflagen helemaal weggeschuurd. Één van de conclusies uit de verkenning is dat er in het gehele gebouw sprake is van een ‘natuurlijke polychromie’ die ontstaat uit verschillende bouwmaterialen die elkaar benadrukken en versterken. Alles tezamen resulteert in een samenhangend geheel binnen een gedefinieerd palet. Hier proberen wij op voort te borduren, bijvoorbeeld door de buitengevel weer kleur terug te geven. Nu is veel van het oorspronkelijk kleurige hout in een romige witte tint geschilderd. Dat zorgt er voor dat juist de kozijnen nu opvallen. Door deze te overschilderen in een kleur binnen het palet van de bestaande materialen gaat de gevel als geheel weer spreken. Dat is een prachtig resultaat!
prachtig gekleurde oorspronkelijke tegelvloeren,
dat is echt een cadeau!”